1920 წლის აპრილში საქართველოში ძალიან რთული სამხედრო მდგომარეობა შეიქმნა. ჩრდილოეთიდან ჩვენს საზღვრებს წითელი არმია მოადგა, რომელმაც დაამარცხა თეთრგვარდიელების მოხალისეთა არმია. დამატებითი ქართული სამხედრო ნაწილები განლაგდნენ გაგრის და სტეფანწმინდის სექტორებში, ხოლო ცხინვალის რაიონში ჩააყენეს სახალხო გვარდიის ორი ბატალიონი. ახალი დასრულებული იყო ოსეთიდან გადმოსული ერდელის ჯგუფის (დაახლ. 8-10.000 ადამიანი) განიარაღება-დაბინავების ოპერაცია სტეფანწმინდის რაიონში.
პარალელურად სიტუაცია დაიძაბა აჭარასა და მესხეთში (ბრიტანელების გასვლის და თურქების გააქტიურების გამო), რამაც დამატებითი ქართული ნაწილების კონცენტრაცია მოითხოვა აღნიშნულ რაიონებში. აზერბაიჯანის სწრაფმა ოკუპაციამ წითელი არმის მიერ (3 დღეში), სიტუაცია უკიდურესად დაამძიმა, რადგან მოსალოდნელი იყო იოლი გამარჯვებით გათამამებული წითელი არმიის თავდასხმა საქართველოზე და კომუნისტების აჯანყება თბილისში. გთავაზობთ 1920 წლის მაისის კონფლიქტის ქრონოლოგიას.

27-29 აპრილი – აზერბაიჯანის ოკუპაციის გამო მთავარსარდალმა გ. კვინიტაძემ მობილიზაცია გამოაცხადა და შეიარაღებული ძალების საომარი შტატით გაშლის ბრძანება გასცა. გაიცა წითელი და ფოილოს ხიდების დაკავების ბრძანება, რომლებიც მთლიანად კონტროლდებოდა აზერბაიჯანელი მესაზღვრეების მიერ. აზერბაიჯანის მთავრობის დახმარებით ფოილოს ხიდი ქართულ ნაწილებს იოლად დაექვემდებარა. წითელ ხიდთან კი შეხლა-შემოხლა მოხდა, რადგან აზერბაიჯანელები ინფორმირებულები არ იყვნენ კავშირის არქონის გამო.
ნავთლუღში განლაგებული იყო კახეთის II ბატალიონი და არტილერია. კვინტაძემ ორივე ეს ნაწილი გადაისროლა წითელი ხიდის მიმართულებით და მათ დაუმატა გვარდიის ცხენოსანი დივიზიონი (გ. ხიმშიაშვილი). ფოილოს ხიდისკენ დაძრეს არამობილიზირებული არმიის ბატალიონი პოლკოვნიკ კონჩუაშვილის მეთაურობით. ხიდი სასწრაფოდ დაინაღმა და ორივე მხარეს ქართული პოსტები განლაგდა.
– გაგრის ფრონტზე სიმშვიდეა.
– ბათუმის ოლქში ინგლისის სარდლობის თანხმობით ჩვენი ჯარის ნაწილების მიერ დაკავებულია ალამბარი.

1 მაისი – აზერბაიჯანელებმა და წითელი არმიის დანაყოფმა გადმოლახეს საზღვარი. დაიკავეს პოზიციები წითელ ხიდთან და შეავიწროვეს ჩვენი სასაზღვრო პოსტი.

2 მაისი – წითელ ხიდთან განახლდა შეტაკება.
ღამით თბილისში სამხედრო სკოლაზე მოხდა კომუნისტების თავდასხმა. დაიღუპა იუნკერი მაყაშვილი და დაიჭრა სამი ჯარისკაცი. დაიღუპა ორი თავდამსხმელი, ერთი დაიჭრა და ორიც ტყვედ ჩავარდა, რომლებსაც სასამართლომ დახვრეტა მიუსაჯა. თავდასხმაში 30-ზე მეტი კომუნისტი მონაწილეობდა. მოკლულების და დაჭერილების სია: პეტროს მუშეგიანცი, მიქელ ერემიანცი, რაფელ არუთინიანცი, არტაშეს ბრინძიანცი, პატი პაპაიანცი და აშარაკ მანუკიანცი. ყველანი გამოცდილი ტერორისტები.

4 მაისი – ფოილოს ხიდთან რუსების ასეულმა იერიშის იმიტაცია მოაწყო. ქართულმა პოსტებმა ცეცხლი არ გახსნეს.

5 მაისი – ღამის 03:30-ზე ხიდს მოადგა მტრის ჯავშანმატარებელი, რომელმაც ცეცხლი გაუხსნა მესაზღვრეებს. შტაკებაში ჩაერთო ქვეითი ნაწილები, შევიწროვებული ქართული პოსტი მეორე ნაპირზე გადმოვიდა და მესანგრეებმა ხიდი ააფეთქეს. მაიორ მახარაძის საარტილერიო ბატარეამ ზუსტი ცეცხლით დააზიანა მტრის ჯავშანმატარებელი.
წითელ ხიდთან მტერი შეტევაზე გადმოვიდა არტილერიის გამოყენებით. შეტაკებაში მოკლეს 6 და დაჭერეს 17 ქართველი მებრძოლი. კახეთის ბატალიონმა უკან დაიხია, მაგრამ ცხენოსანი დივიზიონი აქტიურად ამოქმედდა მოიერიშე რუსების ფლანგზე სადახლოს სექტორში. ქართულმა თვითმფრინავებმა დაბომბეს მტრის პოზიციები.

6 მაისი – რუსებმა საარტილერიო ცეცხლი გაუხსნეს ქართულ პოზიციებს ფოილოს ხიდთან.
– დარიალის, როკის და მამისონის უღელტეხილებზე სიმშვიდეა.
– გაგრის ფრონტზე კაზაკების პოზიციები წითლებმა დაიკავეს და აღმართეს დროშა.
– ბათუმის და არტაანის მიმართულებით ფრონტის ცვლილება არ მომხდარა. ჩვენმა ჯარმა დაიკავა ქ. ართვინი.

7-8 მაისი – საღამოს წითელი ხიდის რაიონში მტრის ცხენოსანი ჯარი ქვეითი ჯარის დახმარებით შეტევაზე გადმოვიდა. კახეთის ბატალიონი მდინარე ხრამისკენ გაიქცა. კვლავ აქტიურად იბრძვის ცხენოსანი დივიზიონი და აკავებს მოწინააღმდეგეს. კახეთის ბატალიონის ის წევრები რომლებიც სადგურ სანდარში ჩავიდნენ, განაიარაღეს და დააპატიმრეს.
ღამით ფოილოსთან შაშხანებიდან და ტყვიამფრქვევით უშენდნენ ქართულ პოზიციებს.
– დანარჩენ ფრონტებზე სიწყნარეა.

9 მაისი – საღამოს ტაკიალის რაიონში გამოჩნდა მტრის რაზმი, რომელიც ვახმისტრ შელიას დანაყოფმა უკუაგდო. შეტაკებაში დაიღუპა წითლების რაზმის მეთაური.
ფოილოს რაიონში გრძელდება პოზიციური ბრძოლა.
ლაგოდეხის აღმოსავლეთით განლაგებულ სასაზღვრო რაზმს თავს დაესხნენ შეიარაღებული ლეკები. სროლის დროს მოკლეს საგუშაგოს უფროსი, ლეიტენანტი ყიფიანი, ლეკები დიდი ზარალით უკუიქცნენ.
სადახლოს ხიდის გასაკონტროლებლად შეიქმნა მარჯვენა ფრთა (გ. კვინიტაძე), ხოლო წითელი ხიდის მიმართულება იქცა მარცხენა ფრთად (ვ. ცომაია).

10 მაისი – სახალხო გვარდიის საბრძოლო ჯგუფებმა (თბილისის საგანგებო, სამეგრელოს I და კახეთის II ბატ. და ცხენოსანი ესკადრონი,) მტერი 7-8 კილომეტრით უკუაგდეს. დაიღუპა 1 და დაიჭრა 21 გვარდიელი. ავიაცია ბომბავდა მოწინააღმდეგის ზურგს და ყრიდა პროკლამაციებს ზავის შეკვრის შესახებ.

11 მაისი – სადახლოდან წამოსულმა ხიმშიაშვილის ჯგუფმა (მარჯვენა ფრთა) გაიარა ყაჩაღანი და განლაგდა ბაბაქიარის ქედის გასწვრივ, სადაც შეეტაკა მოწინააღმდეგის ცხენოსან ნაწილებს. სახალხო გვარდიის რეზერვები ვ. ჯუღელის და შტაბის მეთაურობით ჩავიდნენ ფრონტზე. თავი მოიყარა ექვსმა ქვეითმა ბატალიონმა.

12 მაისი – ღამის 3 საათზე, მძიმე მეტეოპირობებში ფრონტი საერთო შეტევაზე გადავიდა და მძაფრი შეტაკების შემდეგ დაიკავა წითელი ხიდი. ხიმშიაშვილის ჯგუფმა აიღო ბაბაქიარის ქედი და ცეცხლი გაუხსნა წითელ ხიდთან შეჯგუფულ წითელი არმიის 32-ე დივიზიის ნაწილებს და არტილერიას. რუსები უკუიქცნენ და შეეცადნენ სოფელ შიხილთან მდებარე სიმაღლის დაკავებას, მაგრამ გვარდიის საარტილერიო დივიზიონმა (12 ქვემეხი) ძლიერი ცეცხლით არ მისცა მათ ამოცანის შესრულების საშულება. ბრძოლაში დაიღუპა 10-ზე მეტი გვარდიელი. ქართულმა შენაერთებმა დაიკავეს წითელი ხიდი და სოფელი შიხილი.
გ. კვინიტაძემ ფრონტი გენერალ ჯიჯიხიას ჩააბარა, ამოცანები დაუსახა და თბილისში დაბრუნდა.

13 მაისი – დილიდან შეტევა გაგრძელდა, ხოლო 32-ე დივიზიამ განაგრძო უკანდახევა მდინარე ინჯასუმდე. ქართული ნაწილები შევიდნენ სოფელ ასლამბეგში.

14 მაისი – ვ. ჯუღელი დაბრუნდა თბილისში რეზერვის საკითხის გასარკვევად, რადგან გვარდიის 2.000 -იანი მეწინავე დაჯგუფება საკმარისი აღარ იყო, მოწინააღმდეგე ძალებს იკრეფდა. მდინარე ინჯასუ იქცა ფრონტის ხაზად, გადაწყდა გადაღლილი ჯარისკაცების ორი დღით შესვენება. შეტევა 16 მაისს უნდა განახლებულიყო, მაგრამ რუსები კონტრშეტევაზე გადმოვიდნენ და შეჩერებული გვარდია ბრძოლაში ჩაება. შედეგად მოწინააღმდეგემ უკან დაიხია.
13-14 მაისის შეტევისას ალაფის სახით დაგვრჩა 3 ტყვიამფრქვევი, სამზარეულოები, ამუნიციის საწყობი 20.000 ვაზნით, სურსათის მარაგი და საქონლის რამდენიმე ჯოგი. რამდენიმე ათეული რუსი ტყვედ ჩავარდა.
შეტაკება მოხდა ფოილოს ხიდთანაც, სადაც საარტილერიო დუელი გაიმართა.

15 მაისი – რუსებმა დილიდან მძლავრად შემოუტიეს გვარდიას, მარჯვენა ფრთაზე იმერეთის II ბატალიონმა უკან დაიხია, რამაც მოულოდნელად პანიკა გამოიწვია და ფრონტი მოიშალა. ქართული ნაწილები წითელ ხიდთან, სოფელ შიხილის ხაზზე შეგროვდნენ. საარტილერიო დაბომბვაში მოყვა კახეთის ბატალიონი, დაიჭრა ბატალიონის მეთაური ი. პრუსეცკი და რამდენიმე ოფიცერი. გ. კვინიტაძე სასწრაფოდ ჩავიდა საბრძოლო მოქმედებების რაიონში.

16 მაისი – გვარდიის ნაწილები მოწესრიგდნენ და ელოდებიან რეზერვს. რუსებმა დაიკავეს კაკილის მთა (სიმაღლე 730,5), რომელიც შიხილის გადმოჰყურებს დასავლეთის მხრიდან და 4-5 კილომეტრით არის დაშორებული სოფლებს.

17 მაისი – ძლიერი კონტრშეტევით ავიღეთ კაკილის მთა. საარტილერიო ცეცხლის თანხლებით შეტევაზე გადასულმა გვარდიამ მტერი უკუაქცია, მათ მიატოვეს დაჭრილები, აღალი და გაიქცნენ. რუსების ერთი რაზმი ტყვედ ჩავარდა.

18 მაისი – ფრონტზე შედარებით სიწყნარეა. მოდის ძლიერი წვიმა. ქართული ფორმირებები აკონტროლებენ კაკილის მთას, შიხილის ზონას და სოფელ ასლანბაილის მიმდებარე სიმაღლეებს. სადახლოში ჩამოვიდა არმიის 3 პოლკი (I, VII და V, საარტილერიო დივიზიონი) და სამხედრო სკოლის შერეული ბატალიონი, რომლებიც პოლკოვნიკ ა. ჩხეიძეს დაუქვემდებარეს. თავდაცვის მინისტრი გ . ლორთქიფანიძე და მთავარსარდალი გ. კვინიტაძე შტაბით ადგილზე იყვნენ, შეტევა 19 მაისს იყო დაგეგმილი, მაგრამ მთავრობამ გადაწყვიტა შეტევის გადადება და მშვიდობიანი მოლაპარაკებების დაწყება. ბრძანებამ დიდი უკმაყოფილება გამოიწვია ჯარებში, მაგრამ დაუყოვნებლივ შესრულდა.

19 მაისი – საგარეჯოს აღმოსავლეთით სასაზღვრო პოსტთან მოხდა შეტაკება, დაიღუპა 4 მოწინააღმდეგე, ჩვენი მხირდან დაიჭრა ერთი მოხალისე. მოწინააღმდეგის პოსტი მოიხსნა და ზურგში გადავიდა.

21 მაისი – საქართველოს და აზერბაიჯანის მთავრობათა შეთანხმებით აღმოსავლეთ ფრონტზე შეწყდა საბრძოლო მოქმედებები.

26 მაისი – შეთანხმების თანახმად ქართული ნაწილები დაუბრუნდნენ თბილისის გუბერნიის ძველ საზღვრებს, ხოლო კაკილის მთა – შიხილის ზონა გამოცხადდა ნეიტრალურად. წითელ ხიდთან შეიქმნა შერეული პოსტი, ხოლო შიხილში განლაგდა შერეული ქართულ-რუსული ასეული. ბაბაქიარის ქედზე მოეწყო სანგრები, სადაც ქართული პოსტები განლაგდნენ.

საბრძოლო მოქმედებები შეგვიძლია შევაფასოთ როგორც დაზვერვა ბრძოლით, სადაც რუსებმა შეამოწმეს ქართული პოლიტელიტის (მოლაპარაკებები პარალელურ რეჟიმში), ხალხის (თბილისში აჯანყების მცდელობა) და შეიარაღებული ძალების მზაობის, ორგანიზების და მოტივაციის დონე. ოპერაციის მიზანი არ იყო თბილისის აღება.

გვარდიის დანაკარგებმა შეადგინა: 53 მოკლული, 86 დაღუპული ავადმყოფობისგან, 252 დაჭრილი, 439 დაავადებული, 65 ტყვე, ანუ წინაზე ხაზზე მყოფი გვარდიული ნაწილების დაახლ. 35%.

დღევანდელი მდგომარეობით ბაბაქიარის ქედს აზერბაიჯანის არმია აკონტროლებს, მოწყობილია ტრანშეები და სანგრები. სომხეთის საზღვართან ახლოს მდებარე კაკილის მთა ასევე აზერბაიჯანის არმიის კონტროლქვეშაა, სიმაღლეზე საკმაოდ დიდი საყდენი პუნქტია მოწყობილი.

წყარო:
„მძიმე ჯვარი“ (ვ. ჯუღელი) 1920 წ.
„ჩემი მოგონებები“ (გ. კვინიტაძე)
ქართული პრესა. 1920 წ.

დაღუპულების და დაჭრილების სია.